Улаанбурханы эсрэг аюулгүй, үр дүнтэй вакцинийг сүүлийн 60 гаруй жил амжилттай хэрэглэж ирсэн ч вакцинжуулалтад эргэлзэх хандлага болон дэлхий дахины нийгэм, улс төрийн тогтворгүй байдал зэрэг шалтгаанаас үүдэн вакцинжуулалтын хамралт буурсаар байна. Үүний улмаас сүүлийн жилүүдэд АНУ-д болон олон улсад улаанбурханы тохиолдол огцом нэмэгдэж байна. Тиймээс сүүлийн үеийн дэгдэлтүүдтэй уялдуулан улаанбурхан өвчин болон түүний менежмент, хяналтын арга хэмжээний талаар энэ нийтлэлээр хүргэж байна. (Энэхүү нийтлэл нь АНУ-ийн CDC буюу халдварт өвчний эсрэг тэмцэх төвийн гаргасан мэдээлэл бөгөөд эмч, мэргэжилтнүүд та бүхэн Монгол улсын шинэчилэгдэн батлагдсан эмнэлзүйн зааврыг давхар харна уу)

ГОЛ ОЙЛГОЛТУУД

• Улаанбурхан нь халдварлалт өндөртэй, хүндэрвэл үхэлд хүргэх аюултай өвчин юм.

• Вакцинжуулалт нь улаанбурханы эсрэг хамгийн үр дүнтэй арга бөгөөд 2 тунгаар хийгддэг. Зөвхөн 1 тун хийлгэсэн хүмүүс 1-2 нэмэлт тун хийх шаардлагатай байдаг.

• Сонгодог шинж тэмдгүүд нь халуурах, ханиалгах, конъюнктивит (нүдний салст бүрхэвчийн үрэвсэл), хамар битүүрэх/нус гоожих, тууралт зэрэг бөгөөд өвчтэй хүнтэй ойр байсан үед илрэх нь түгээмэл. Гэвч вакцинжуулалт дутуу эсвэл дархлаа султай хүмүүст өвчний шинж тэмдэг хэв шинжит бус байдлаар илрэх тул онош баталгаажуулахын тулд лабораторийн шинжилгээ шаардлагатай болдог.

• Вакцин хийлгээгүй хүмүүс хүндээр тусах эрсдэлтэй тул өвчтэй хүнтэй хавьталд орсон, вакцин хийлгээгүй эсвэл дархлаа тогтоогүй хүмүүсийг дархлааны глобулин эсвэл вакцинд хамруулах шаардлагатай.

• Улаанбурхан өвчин нь эрт дээр үеэс өндөр халдвартай өвчин байсан бөгөөд вакцинжуулалтын ачаар амжилттай хянагдаж ирсэн ч дахин дэгдэх эрсдэл тулгараад байна. ДЭМБ-ийн удирдлага дор хэрэгжсэн Вакцины Үйл Ажиллагааны Дэлхийн Төлөвлөгөө нь улаанбурханыг устгах зорилготой байсан. Гэвч вакцинжуулалтаас татгалзах хөдөлгөөн болон дэлхий даяарх вакцинжуулалтын удаашрал нь вирусын хяналтад саад учруулаад байна.

• Сүүлийн үеийн тоо баримт (АНУ-д): 2019 оны 1-р сараас хойш 700 гаруй тохиолдол бүртгэгдсэн бөгөөд эдгээрийн 70% нь вакцин хийлгээгүй хүмүүст, бараг бүгд АНУ-ын оршин суугчдад тохиолдсон байна.

УСТГАГДСАН ГЭЖ ҮЗСЭН Ч ДАХИН ДЭГДЭВ

1960-аад онд улаанбурханы вакцин бүтээгдэж, хэрэглээнд нэвтрэхээс өмнө АНУ болон сэрүүн бүсийн орнуудад улаанбурхан өвчний дэгдэлт жил бүр тодорхой давтамжтай гардаг байв. Жил бүрийн дэгдэлтийн үед улаанбурхан маш халдвартай байсан тул гэр бүл доторхи хавьтлуудын өвчлөх магадлал 95%-иас дээш байв. Ихэнх тохиолдолд бага насны хүүхдүүдэд тохиолдож байсан бөгөөд вирусээр халдварлахад насан туршийн дархлаа тогтдог тул насанд хүрэхэд хүн бүр дархлаатай болсон гэж үзэж болохоор байв.

Урьд нь улаанбурхан дэгдээгүй тусгаарлагдмал бүс нутгуудад насанд хүрэгчид нь дархлаагүй байсан бөгөөд хавьтал болоход ихэвчлэн хүндээр өвчилдөг байв. 15-р зууны сүүлээс эхлэн Европчууд Америк тивд улаанбурхан, салхин цэцэг авчирсан нь эдгээр өвчинтэй хэзээ ч тулгарч байгаагүй уугуул иргэдийн бүхэл бүтэн популяцийг устгасан байдаг.

Сүүлийн 60 жилийн хугацаанд улаанбурханы вакциныг хүртээмжтэй болгож, сурталчилсаны үр дүнд АНУ-д улаанбурханы өвчлөл эрс буурсан (Зураг 1). Тиймээс 2000 онд энэ өвчнийг устгасан гэж зарласан. Гэвч энэ нь цагаа олсон мэдэгдэл биш байв. Түүнээс хойш хэд хэдэн дэгдэлт гарч, 2000 онд хамгийн их тохиолдол бүртгэгдсэн юм. Тухайн дэгдэлтийн үед бүртгэгдсэн 667 тохиолдлын талаас илүү хувь нь Охайо мужийн вакцинжуулалтын хамралт багатай Амиш бүлэгт тохиолдсон юм.

ЭМНЭЛЗҮЙН ИЛРЭЛ ӨӨР, ӨӨР БАЙЖ БОЛНО

Улаанбурхан бол вирусын шалтгаант цочмог халдварт өвчин бөгөөд сонгодог хэвшинжит гурвал шинж тэмдэг (Гурван "Х")  илэрдэг. Үүнд: хуурай, шаналгаатай хуцуулан ХАНИАЛГАХ, нүдний ХАЛДВАР (конъюнктивит), ХАМАР БИТҮҮРЭХ/нус гоожих зэрэг юм.

Копликийн толбо буюу амны хөндийн улайсан салст бүрхэвчийн суурин дээр салстаас дээш өргөгдсөн, цайвар шаргал өнгөтэй тууралт гарах ба (Зураг 2) өвөрмөц морбиллиформ тууралт (Зураг 3) гарахаас өмнө уг өвчнийг батлах гол шинж болдог. Тууралт нь халууралт эхэлснээс хойш хэд хоногийн дараа гарч, халдварын эсрэг дархлааны хариу урвалтай давхцдаг бөгөөд тууралт ихэвчлэн толгойноос эхэлж, доошоо тархдаг. Бие маш их суларч, ядрах нь энэ өвчний бас нэгэн онцлог шинж юм.

Зураг 2. Копликийн толбо. Копликийн толбо нь вирусын урьдал үед гардаг бөгөөд тууралт эхлэхээс өмнө улаанбурханыг эмнэлзүйн хувьд оношлоход чухал ач холбогдолтой.

Зураг 3. Улаанбурханы тууралт

Зарим бүлгүүдийн дунд илрэл нь бага зэрэг ялгаатай байдаг.

- Дархлаа тогтоогүй, жирэмсэн эмэгтэйчүүд илүү хүнд өвддөг. Учир нь  жирэмслэлтийн үед дархлааны хариу урвал харьцангуйгаар дарангуйлагддаг.

- Дархлаа дарангуйлагдсан үед улаанбурхан нь хүнд явцтай байгаад зогсохгүй тууралт гарахгүй байж болох тул оношлоход хүндрэл учирдаг.

- Вакцины тунг бүрэн хийлгээгүй хүүхэд, насанд хүрэгчдэд өвчин нь ханиалгах, конъюнктивит, хамар битүүрэх/нус гоожих шинж тэмдэггүйгээр хэв шинжит бус хэлбэрээр илэрч, бие ядарч сулрах нь харьцангуй бага байна. Түүнчлэн богино хугацаанд үргэлжилж, илүү хөнгөн явцтай тохиолдох нь бий. Улаанбурханы эсрэг вакциныг давтан хийлгэх замаар хэв шинжит бус хэлбэрээс урьдчилан сэргийлэх боломжтой.

ОНОШИЙГ БАТЛАХ НЭМЭЛТ ШИНЖИЛГЭЭ ШААРДАГДАЖ БОЛНО

Бүх сонгодог шинж тэмдэг илэрсэн үед улаанбурханыг оношлоход хялбар байдаг. Гэсэн хэдий ч вакцины бүрэн бус тун хийлгэсэн хүн амд оношийг серологийн эсвэл полимеразын гинжин урвал (ПГУ) шинжилгээгээр баталгаажуулах шаардлагатай.

Ялган оношлогоо

Улаанбурханы халууралт, тууралт, ялангуяа хүнд хэлбэрийн бие сульдал илэрсэн үед хүүхдэд дараах өвчнүүдээс ялган оношилгоог хийнэ:

• Кавасакийн өвчин. Кавасакийн өвчний үеийн нүдний улайлт нь эвэрлэгийн ирмэгийг хамардаггүйгээрээ онцлогтой. Түүнчлэн нүднээс шингэн /эксудат/ гарахгүй бөгөөд амьсгалын замын үрэвсэл илэрдэггүй.

• Эмийн харшил нь олон хэлбэрийн тууралт, заримдаа халууралт хавсарч илэрч болох  хэдий ч насанд хүрэгчид эсвэл хүүхдүүдэд улаанбурханы бусад шинж тэмдэг илэрдэггүй.

• Улаан эсэргэнэ-ийн тууралт нь зүлгүүр мэт хэлбэртэй, өөр төрлийн тууралт бөгөөд бакерийн хорын шалтгаант урвалуудаар илэрдэг.

• Улаанууд нь хүүхэд, нярайд амьсгалын замын хөнгөн шинж тэмдэг бүхий халдвараар илрэх ба улаанбурхан болон бусад тууралт үүсгэдэг вируст халдварууд шиг хүнд явцтай байдаггүй.

Тодорхой бус тохиолдолд баталгаажуулах

Улаанбурханы оношийг баталгаажуулахын тулд хоолой, хамар, хамрын арын залгиурын арчдасны дээжийг серологийн шинжилгээнд зориулан цусны дээжтэй хамт авдаг. Вирусыг өсгөвөрлөх нь зардал өндөртэй, хугацаа их шаарддаг тул ихэнх шинжилгээг РНХ-д зориулсан ПГУ ашиглан хийж байна. Оношийг зөв тогтоохын тулд ПГУ-ын дээжийг цочмог үед нь авах хэрэгтэй.

Оношлогооны алтан стандарт нь өвчний эхэн болон дараах 10 хоногоос 2 долоо хоногийн зайтай авсан хоёр ийлдсийн дээжинд иммуноглобулин G (IgG) титрийн хэмжээ 4 дахин ихэссэн эсвэл буурсан байх юм. IgM шинжилгээ эхэндээ сөрөг гарч болох бөгөөд сөрөг шинжилгээгээр оношийг шууд үгүйсгэж болохгүй. Батлагдсан тохиолдлыг нийгмийн эрүүл мэндийн байгууллагад зайлшгүй мэдээлэх ёстой.

ЭРТ БА ХОЖУУ ҮЕИЙН ХҮНДРЭЛ

Улаанбурханы түгээмэл биш ч тохиолддог хүндрэлүүдэд вирусийн халдвартай холбоотой амьсгалын замын салст бүрхэвчийн үрэвслийн хүндрэлүүд болон бактерийн хавсарсан халдварууд хамаарна. 5-аас доош насны хүүхэд, дархлаа тогтоогүй насанд хүрэгчид, жирэмсэн эмэгтэйчүүд, дархлаа дарангуйлагдсан хүмүүст хүндрэл тохиолдох магадлал өндөртэй. Зонхилох хүндрэлүүдэд дунд чихний үрэвсэл, ларинготрахеобронхит (крупп төст ханиалгаар илэрдэг), уушгины хатгалгаа, суулгалт зэрэг орно.

Цочмог халдвар эдгэрсний дараа ч хүүхдэд суулгалт үргэлжилж, өсөлт бойжилт хоцорч, халдварын дараах саруудад нас барах эрсдэл байдаг. Халдвар авсан өвчтөнүүдэд сүрьеэ дахин идэвхижиж болох бөгөөд шинээр сүрьеэгийн халдвар авах нь илүү хүнд явцтай байж болдог. Түүнчлэн, улаанбурханы халдварын дараа сүрьеэгийн арьсны сорилийн мэдрэг чанар буурдаг. Уг халдвараар А аминдэм болон хоол тэжээлийн дутагдалтай хүн ам илүү хүнд явцтай, нас баралт үүсэх өндөр эрсдэлтэй байдаг.

Улаанбурханы шалтгаант нас баралт нь ихэвчлэн вирусийн уушгины хатгалгаа, хоёрдогчоор бактерийн хатгалгаа, вирусын дараах энцефалит зэргээс үүдэлтэй. Вакцины өмнөх эринд АНУ-д улаанбурханы энцефалит ойролцоогоор 1000 улаанбурханы тохиолдолд 1 тохиолддог байв.

Цочмогдуу хатууралт паненцефалит (subacute sclerosing panencephalitis) нь ховор тохиолддог, хожуу илэрдэг хэдий ч ихэвчлэн үхэлд хүргэдэг хүндрэлийн нэг юм. Энэхүү хүндрэл нь цочмог улаанбурханы халдвараас хойш 7-10 жилийн дараа, ихэвчлэн өсвөр насанд илэрдэг бөгөөд Миоклоник таталт, хөшилт, оюун ухаан доройтох шинжээр эхэлж, 1-3 жилийн турш үргэлжилж, эргэшгүй өөрчлөлтөнд оруулдаг байв. Харин 1957 онд улаанбурханы вакцин нэвтэрснээс хойш энэ хүндрэл үндсэндээ алга болсон.

ДЭМЖИХ ЭМЧИЛГЭЭ, ХАЛДВАРЫН ХЯНАЛТ

Улаанбурхан ба түүний хүндрэлийн менежмент нь үндсэндээ дэмжих эмчилгээ юм.

А аминдэм-ийг хараа алдалтаас сэргийлэх, нас барах эрсдэлийг бууруулахын тулд цочмогоор өвдсөн бүх хүүхдэд өгөх ёстой. Насанд хүрэгчдэд А аминдэм өгөх нь үр дүнтэй эсэхийг нотлох эсвэл үгүйсгэх судалгаа байхгүй ч цочмог халдвартай насанд хүрэгчид мөн А аминдэм уух нь зүйтэй гэж үздэг.

Халдвараас урьдчилан сэргийлэх

Улаанбурханы халдварын нууц үе 8-12 хоног байдаг. Тууралт гарахаас 4 хоногийн өмнө, тууралт гарснаас хойш 4 хоногийн дараа халдвар тараах боломжтой байдаг ба дархлааны үйл ажиллагаа дутмаг хүмүүст илүү удаан хугацаанд халдвартай байдаг.

Өвчний халдварлалт маш өндөртэй байдаг тул эмнэлэгт хэвтсэн өвчтөнүүдийг агаар дуслын замын халдвараас сэргийлэх арга хэмжээ авч асрах хэрэгтэй. Асран хамгаалагчидийг мөн вакцинжуулсан байх нь өвчтөнийг аюулгүй асрахад чухал юм.

1957-1989 оны хооронд АНУ-д төрсөн ихэнх насанд хүрэгчид зөвхөн 1 тун улаанбурханы вакцин хийлгэсэн бөгөөд нэг тун нь ихэнх хүнд дархлаа тогтоодог. Тиймээс, хэрэв энэ насны хүн голомтот бүс нутагт аялж эсвэл амьдарч байгаад ирсэн бол титр шалгахгүйгээр нэмэлт тун хийлгэхийг зөвлөнө.

1989 оноос хойш төрсөн бүх хүмүүс улаанбурхны вакцины 2 тунг хийлгэсэн байдаг. Тиймээс нэмэлт тун эсвэл титр шаардлагагүй. Эрүүл мэндийн байгууллагууд өвчтөний аюулгүй байдлын үүднээс ажилтнуудынхаа цусан дахь вирусын титрийг заавал шалгадаг.

1957 оноос өмнө төрсөн хүмүүсийг байгалийн улаанбурханаар өвчилсөн гэж үзэж болох бөгөөд энэ нь насан туршийн дархлаа тогтоодог.

ЗӨВЛӨМЖ

Вакцинжуулалтын талаарх зөвлөмж

• Дэгдэлт гарсан нөхцөлд хүүхдүүдэд эхний тунг 6 сартайд, хоёр дахь тунг 12-15 сартайд, гурав дахь тунг цэцэрлэгт орохоос өмнө хийлгэх ёстой.

• Хүүхэд улаанбурханы эсрэг вакциныг 12 сартайгаасаа хойш, 2 тун хийлгэсэн бол бүрэн вакцинд хамрагдсан гэж үзэж болно. Харин эхний тунг 12 сартайгаас өмнө хийлгэсэн бол хүүхэд 3 тун хийлгэх шаардлагатай гэж үзнэ.

• 1957 оноос өмнө төрсөн насанд хүрэгчдийг улаанбурханы халдвар авсан, дархлаатай гэж үзэж болно.

• 1963-1967 оны хооронд хэрэглэгдэж байсан идэвхгүйжүүлсэн улаанбурханы вакцинаар дархлаажуулсан насанд хүрэгчид 1 тун амьд вирусын вакцин хийлгэх ёстой.

• Вакцины хоёр дахь тунг хийлгээгүй залуучууд болон дархлаажуулалтын түүх тодорхойгүй насанд хүрэгчдэд нэмэлт тун хийлгэхийг зөвлөж байна. Нэмэлт тун хийлгэхээс өмнө титр шалгах шаардлагагүй бөгөөд насанд хүрсэн хүнд эерэг титр байгаа бол нэмэлт тун шаардлагагүй.

• Эрүүл мэндийн ажилтнууд болон олон улсад аялж буй (эсрэг заалт байхгүй бол) эсвэл улаанбурханы дэгдэлттэй орон нутагт аялж буй вакцин хийлгээгүй эсвэл дутуу вакцинжуулсан хүн амыг вакцинжуулах ёстой.

Улаанбурханд өртсөний дараах вакцинжуулалтын талаарх зөвлөмж

• Дархлаа тогтоогүй, эсвэл зөвхөн нэг тун вакцин хийлгэсэн бол нэмэлт вакцин хийлгэхийг зөвлөж байна.

• Хэрэв хүүхэд эхний тунгаа 12 сартайгаас өмнө хийлгэсэн бол 1 нас хүрэнгүүт нь эсвэл эхний тунгаас хойш дор хаяж 28 хоногийн дараа хоёр дахь тунг хийнэ.

• Өвчний хүндрэлээс сэргийлэхийн тулд вакциныг халдвараас хойш 72 цагийн дотор хийх ёстой.

• Вакцины хоёр дахь тунг эхний тунгаас хойш дор хаяж 28 хоногийн дараа хийнэ.

Ашигласан эх сурвалж: Cleveland Clinic Journal of Medicine, June 2019