Нойрны эрүүл мэнд, ерөнхий зөвлөмжүүд

Хүн дунджаар амьдралынхаа гуравны нэгийг унтаж өнгөрүүлдэг. Харамсалтай нь, олон хүн долоо хоногийн ихэнх шөнө биологийн хэрэгцээт нойроо хангалттай авч чаддаггүй. Үүний шалтгаан нь олон янз бөгөөд үүнд ажлын онцлог, амьдралын хэв маяг, мөн орчны дуу чимээ, аюулгүй байдал зэрэг олон хүчин зүйлс багтдаг. Энэхүү өгүүлэлд нойрны бүтэц; нойрны талаархи судалгаанууд, түүний дотор сэтгэцийн болон сэтгэл хөдлөлийн эрүүл мэнд, танин мэдэхүйн үйл ажиллагаа, ажил хөдөлмөрт үзүүлэх нөлөө; мөн нойрны эрүүл ахуйг сайжруулах аргуудыг тоймлон хүргэж байна.Тархалт, үндсэн ойлголтНойрны ач холбогдлыг харуулсан маш олон нотолгоо байдаг ч олон хүн нойрны эрүүл мэндийн зорилтот түвшинд хүрч чаддаггүй. Жишээ нь, Америкийн Нэгдсэн Улсын (АНУ) насанд хүрэгчдийн дундах улсын хэмжээний түүвэр судалгаагаар, нийт оролцогчдын 35% орчим нь зөвлөмжит 7 ба түүнээс дээш хугацаагаар унтдаггүй гэж мэдээлжээ. 1985-2012 оны хооронд буюу бараг 30 жилийн турш АНУ-ын насанд хүрэгчдийн дунд явуулсан томоохон, үндэсний хэмжээний судалгаагаар зөвлөмжит хугацаанаас (6 ба түүнээс бага цаг) бага унтдаг насанд хүрэгчдийн тоо бараг хоёр дахин нэмэгдсэн нь сүүлийн хэдэн арван жилд нийтээрээ нойр багасах хандлагатай болсныг харуулж байна. Түүнчлэн, Франц, Их Британи, Герман, Итали, Португал, Испани, Финланд зэрэг Европын орнуудын насанд хүрэгчдийн дундах түүвэр судалгаанд оролцогчдын 37% нь нойрондоо сэтгэл хангалуун бус байх, нойр хэт богино байх зэрэг нойрны асуудалтай гэж мэдээлжээ. Хятадын насанд хүрэгчдийн дундах түүвэр судалгаагаар, 49% нь нойрны чанар муутай болох нь тогтоогдсон.Ихрүүдийн судалгаагаар нойр нь удамших чанар өндөртэй болох нь тогтоогдсон бөгөөд энэ нь хувь хүний нойрны хэрэгцээнд генетикийн нөлөө байдгийг харуулж байна. Үүнээс гадна ажилдаа ирж, очих хугацаа, ажлын хуваарь, гэр бүлийн үүрэг хариуцлага зэрэг амьдралын хэв маягийн хүчин зүйлс, мөн хүрээлэн буй орчны дуу чимээ, температур, уур амьсгал зэрэг нь нойронд нөлөөлдөг. Соёлын үнэт зүйл, нийгмийн хэм хэмжээ, эрүүл мэндийн нийгмийн тодорхойлогч хүчин зүйлс (жишээлбэл, арьс өнгөөр ялгаварлан гадуурхал) зэрэг нийгмийн хүчин зүйлсийн нойронд үзүүлэх нөлөөний талаарх ойлголтууд нэмэгдсээр байна.Олон хүмүүс хангалттай, эсвэл сэтгэл ханамжтай нойр авч чадахгүй байгааг харуулсан дээрхи нотолгоонуудаас гадна, ерөнхий хүн ам дунд нойрны талаарх буруу ойлголтууд түгээмэл байдаг. Согтууруулах ундаа нойронд сайнаар нөлөөлдөг, эсвэл амралтын өдрүүдээр нөхөж унтах нь алдсан нойроо нөхөх эрүүл арга гэх мэт итгэл үнэмшил нь үүний тод жишээ юм. Гэвч ийм итгэл үнэмшил нь унтах цаг тогтмол бус байх, өдөр унтах зэрэг нойрны муу зуршилтай холбоотой бөгөөд зарим тохиолдолд (жишээ нь, согтууруулах ундаа) нойрны чанарыг бууруулдаг. Нойрны талаарх буруу ойлголт, түүнээс шалтгаалах сөрөг үр дагаварт хүргэх буруу итгэл үнэмшил нь цахим орчин дахь худал мэдээллээр дамжин хурдтай тархаж байна. Жишээ нь нэгэн платформд нойрны талаарх ташаа мэдээлэл агуулсан видеонууд хамгийн их үзэлттэй байсан ба видеонуудын 60 гаруй хувь нь арилжааны шинжтэй, мэдэгдэхүйц буруу ойлголтуудыг түгээсэн байсан. Тиймээс нойрны эрүүл мэнд болон нойрны эрүүл ахуйг сайжруулах аргуудын талаар олон нийтийн ойлголтыг нэмэгдүүлэхэд чиглэсэн нийгмийн эрүүл мэндийн хүчин чармайлт шаардлагатай байгааг дээрхи тоо баримтуудаас тодорхой харж болохоор байна.Нойр гэж юу вэ?Нойр бол тархи ба бие махбод дахь идэвхжлийн өөр өөр хэв маягаар тодорхойлогддог, буцаж сэргэх шинжтэй, гаднын орчноос түр тусгаарлах шинж чанар бүхий мэдрэл-биологийн төлөв байдал юм. Нойр нь хөдөлгөөн болон бодисын солилцооны  идэвхийг бууруулдаг үе юм.Нойр бол нэгэн төрлийн төлөв байдал бус, харин онцлог шинж чанар, физиологийн хамаарал бүхий өөр өөр үе шатуудаас бүрддэг. Нойрыг тодорхойлох алтан стандарт нь полисомнографи (ПСГ) бөгөөд үүнийг ихэвчлэн лабораторийн эсвэл хяналттай орчинд хийдэг. ПСГ-д тархины идэвхжлийг илрүүлэх электроэнцефалографи (ЭЭГ), эрүүний булчингийн тонусыг хэмжих электромиографи (ЭМГ), нүдний хөдөлгөөнийг бүртгэх электрокулографи (ЭОГ) багтдаг. ЭЭГ-ийн мэдээллийг авахын тулд толгой дээрх хэд хэдэн стандартчилагдсан байрлалд хоёр талд электродуудыг байрлуулж, тархины цахилгаан идэвхжлийг бүртгэдэг. Тархины идэвхжил нь далайц (долгионы оргилоос ёроол хүртэлх зай) ба давтамжаар (долгионы хурд) тодорхойлогдох бөгөөд ЭОГ ба эрүүний ЭМГ-тай хамт нойр эхлэх, дуусах, нойрны үе шатуудыг тодорхойлох, нойрны чанарыг үнэлэхэд ашигладаг.Нойрны хэвийн бүтцийг ерөнхийд нь хоёр бүрэлдэхүүн хэсэгт хувааж болно: нүдний хурдан хөдөлгөөнт нойр (REM нойр) ба REM бус нойр. REM бус нойр нь гурван үе шатанд (N1, N2, N3) хуваагддаг бөгөөд N1 ба N2 үе шат нь сэрлийн босго нам (жишээлбэл, N1 үе шатанд унтаж буй хүнийг нэрээр нь дуудахад сэрж болно) гүехэн нойрыг илэрхийлдэг. REM бус нойрны N2 үе шат нь ЭЭГ-ээр илэрдэг нойрны ээрүүл эсвэл К-комплексээр тодорхойлогдоно. Энэ үед унтаж буй хүнийг нэрээр нь дуудахад төдийлөн амархан сэрэхгүй. Дараа нь ЭЭГ нь илүү өндөр далайцтай, удаан долгион руу шилжих бөгөөд үүнийг ихэвчлэн дельта буюу гүн нойр гэж нэрлэдэг. REM бус нойр нь танин мэдэхүйн идэвхжил бага, биеийн хөдөлгөөн хааяа ажиглагддаг онцлогтой. Харин REM нойр (R үе шат) нь REM бус нойртой харьцуулахад тархины идэвхжил мэдэгдэхүйц нэмэгдэж, араг ясны булчингийн сулрал (атони) болж, нүдний хурдан хөдөлгөөн хааяа ажиглагддагаараа ялгарна. Зүүдний 80% орчим нь REM нойрны үед тохиолддог гэж үздэг. Нойрсолт REM бус нойронд эхэлж, дараа нь анхны REM үе шат ойролцоогоор 80 минутын дараа эхэлдэг. Анхны REM үе нь ихэвчлэн богино, 10 минут буюу түүнээс бага үргэлжилдэг бол дараагийн REM үе уртсаж, шөнийн сүүлийн хагаст REM нойр давамгайлдаг бол шөнийн эхний хагаст удаан долгионт нойр давамгайлдаг. Нойрсолтын үлдсэн хугацаанд унтаж буй хүн REM ба REM бус нойрны хооронд ээлжлэн солигдох бөгөөд мөчлөг бүр 90-120 минут үргэлжилнэ. Ердийн нэг шөнийн нойрны N1 үе шат 2-5%, 2-р үе шат 45-55%, удаан долгионт нойр 10-20%, REM нойр 20-25%-ийг эзэлдэг. Гэвч нас ахих тусам N1 ба N2 хувь нэмэгдэж, N3 үе шат багасдаг; R үе шат харьцангуй тогтмол хэвээр үлддэг. Залуу, эрүүл хүний нэг шөнийн нойрны турш янз бүрийн нойрны мөчлөгүүдийн ээлжлэлийг Зураг 1 дэх гипнограммаас харж болно. Зураг 1Залуу, эрүүл насанд хүрсэн хүний ердийн нойрсолтын үеийн нойрны үе шатуудын мөчлөгийг харуулсан гипнограмм.Нойр нь гомеостазын ба “хоногийн хэмнэл” гэсэн синергист хоёр процессоор зохицуулагддаг. Гомеостазын процесс гэдэг нь нойрсох хэрэгцээг илэрхийлдэг бөгөөд энэ хэрэгцээ нь сэрүүн байх цаг тутамд нэмэгдэж, зөвхөн нойрссоноор л буурдаг. Харин “хоногийн хэмнэл” процесс нь 24 цагийн хэмнэлт үйл ажиллагааг илэрхийлэх бөгөөд өдрийн цагаар сэргэг байдлыг хадгалахын тулд гомеостазын хэрэгцээг тэнцвэржүүлдэг ч орой болоход суларч, гомеостазын хэрэгцээгээр нойрсолт эхлэх боломжийг олгодог (Зураг 1). Энэхүү “хэмнэл зохицуулагч” нь боргоцой булчирхайн яг дээр байрлах супрахиазматик бөөмд (SCN) байрладаг (Зураг 2). Боргоцой булчирхай нь мелатонин даавар ялгаруулах бөгөөд энэ нь SCN дэх "цаг зохицуулгын" генүүдийн хэмнэлт үйл ажиллагаатай хавсран 24 цагийн хэмнэлийг зохицуулдаг. Хэвийн хоногийн хэмнэлийн ачаар нойр-сэрүүн байдлын харьцаа тогтмол байдаг. Өдөр бүр тогтмол цагт унтаж, сэрэх нь хэмнэл зохицуулагчид мэдээлэл өгч, түүний хэмнэлийг хадгалахад тусалдаг. Унтах ба сэрэх цаг тогтмол бус байх үед хоногийн хэмнэл нь хэзээ нойрыг хүргэх, хэзээ сэргэг байх ёстойг ойлгохгүй ба хоногийн хэмнэлийн алдагдалд орох эрсдэлтэй. Энэхүү мэдрэмжийг цагийн бүс дамжин аялсан хэн бүхэнд "jet lag" буюу цагийн зөрүүнээс үүдэлтэй нойргүйдэл, ядралтай ижил гэдгийг төвөггүй мэдэж болно. "Цагийн зөрүү" гэдэг нь агаарын тээврийн тусламжтайгаар өөр цагийн бүс рүү хурдан шилжиж буйг хэлэх бөгөөд харин хүний дотоод хэмнэл нь хуучин цагийн бүсдээ үлддэг. Түүнчлэн, ажил мэргэжилээс шалтгаалсан "нийгмийн гаралтай цагийн зөрүү" (social jet lag) гэж бас байдаг.Гомеостазын ба хоногийн хэмнэл нь хамтран ажилладаг бөгөөд хоногийн хэмнэлийн нойрны үе нь нойрсох гомеостазын хэрэгцээний оргил үетэй давхцаж, улмаар нойрсолт эхэлж, тасралтгүй үргэлжилдэг. Харин хоногийн хэмнэлийн систем нь гомеостазын хэрэгцээтэй тохирохгүй байх үед нойрсох чадвар алдагддаг.Зураг 2Тархин дахь хоногийн хэмнэлийг удирддаг супрахиазматик бөөм, түүний үйл ажиллагааНойрны эрүүл мэнд нь олон талт (Хүснэгт 1) ойлголт бөгөөд насанд тохирсон нойрсох цаг хангалттай байх; тасралтгүй, үр дүнтэй нойр; тухайн хүн унтаж сэрсэний дараа амарсан мэдрэмжтэй эсвэл хангалттай чанартай гэж үнэлдэг; маргаашийн сэргэг байдлын шалтгаан болдог; мөн зохих цагт унтах гэсэн олон хүчин зүйлсээс эрүүл нойр бүрдэнэ. Нойрны эрүүл мэнд нь сэтгэцийн болон сэтгэл хөдлөлийн эрүүл мэндээс эхлээд танин мэдэхүйн үйл ажиллагаа, ажлын гүйцэтгэл зэрэг олон талтай холбоотой байдаг.Хүснэгт 1 Нойрны эрүүл ахуйн бүрэлдэхүүн хэсгүүд.Нойрны дутагдал нь сэтгэл санааны байдал өөрчлөгдөх, цочромтгой байдал нэмэгдэх зэргээр илэрдэг сэтгэл хөдлөлийн тогтворгүй байдалд хүргэдэг. Нэгэн судалгаагаар, 35 цагийн турш нойргүй байсан оролцогчдод сөрөг сэтгэл хөдлөлийн зураг үзүүлэхэд тархины сэтгэл хөдлөлийн төв болох амигдала идэвхжил 60% орчим нэмэгдсэн нь нойр дутагдсан оролцогчид сэтгэл хөдлөлийн хувьд илүү тогтворгүй хариу үйлдэл үзүүлдэгийг тархины үйл ажиллагааны соронзон резонанст томографийн шинжилгээгээр харуулсан.Нойрны дутагдал нь сонор сэрэмж, сэргэг байдал зэрэг танин мэдэхүйн үндсэн үйл ажиллагааг бууруулдаг. Нойр алдалт нь танин мэдэхүй, гүйцэтгэх үйл ажиллагаатай холбоотой тархины бүс болох урд тархины бор гадаргуу дахь глюкозын солилцооны алдагдалтай холбоотой байдаг. Зан үйлийн судалгаагаар оролцогчид нойр дутагдсан үедээ мөрийтэй тоглоомын даалгавар дээр шийдвэр гаргалт муудаж, зүй тогтлыг таних чадвар нь илэрхий буурч байсан байна. Амьтан дээр хийсэн судалгаагаар, нойрсох үед сэрүүн байдалтай харьцуулахад Альцгеймерын өвчний биомаркерууд болох амилоид-бета уургийг хурдацтай зайлуулдаг нь тогтоогтсон ба энэ процессыг тархинаас бодисын солилцооны эцсийн бүтээгдэхүүнийг зайлуулах нойр-хамааралт глимфатик цэвэрлэгээ гэж нэрлэдэг.Хангалтгүй нойр нь бие махбодын эрүүл мэндэд мөн сөргөөр нөлөөлдөг. Эпидемиологийн судалгаагаар 6 ба түүнээс бага цаг унтдаг хүмүүсийн дунд артерийн гипертензийн эрсдэл ойролцоогоор 2 дахин, зөвлөмжит хугацаанаас бага унтдаг хүмүүсийн дунд чихрийн шижингийн эрсдэл 1.95 дахин нэмэгддэг болохыг тогтоожээ. Мөн эпидемиологийн судалгаагаар хангалтгүй нойр (7 цагаас бага) нь таргалах магадлалыг 6%-иар нэмэгдүүлдэг болох нь тогтоогдсон. Харамсалтай нь хангалтгүй нойр (6 цагаас бага) нь ахмад настнуудын дунд бүх шалтгаант нас баралтын эрсдлийг 2.4 дахин нэмэгдүүлдэг байна.Гүйцэтгэлийн хувьд, нойрны дутагдалтай өвчтөнүүдийн ой санамж, суралцах гүйцэтгэл нь хэвийн нойртой хүмүүстэй харьцуулахад 20% орчим буурдаг. Түүнчлэн, ажлын орчинд нойрны асуудалтай ажилтнуудын бүтээмж алдагдсаны улмаас жилд дунджаар 11 ажлын өдөр алддаг гэсэн тооцоо байдаг. Хангалтгүй нойр нь бие махбодийн гүйцэтгэлд сөргөөр нөлөөлж, сагсан бөмбөг, теннис, гүйлт, хүндийн өргөлт зэрэг спортод амжилт гаргах чадварыг бууруулдаг байна.Нойрны эрүүл ахуйг сайжруулах аргуудНойрны эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлдөг орчны хүчин зүйлс, зан үйлийг багасгаж, эрүүл зөв нойрсох зан үйлд анхаарлаа хандуулж, нойрсолтын чанараа сайжруулах, хэвээр хадгалах үйл ажиллагааг "нойрны эрүүл ахуй" гэж нэрлэж ирсэн. Нойрны эрүүл ахуйн олон янзын зөвлөмж байдаг нийтээр хүлээн зөвшөөрөгдсөн хэд хэдэн зөвлөмжийг Хүснэгт 2-т харууллаа.Хүснэгт 2Нойрны эрүүл ахуйн зөвлөмжХэрэглэгчийн нойр хянах төхөөрөмжСүүлийн жилүүдэд хүн амын дунд нойрыг хянах, хэмжих зэрэгт мэдэгдэхүйц ахиц гарсан. АНУ-д тухайлбал, насанд хүрэгчдийн бараг 30% нь ухаалаг утас болон бусад "ухаалаг" төхөөрөмжийг ашиглан нойроо хянадаг байна. Нойрыг хэмжих “алтан стандарт” буюу полисомнограф (ПСГ) болон худалдаанд гарсан хэрэглэгчийн нойр хэмжигч төхөөрөмжүүдийн хоорондын хамаарлыг судалсан судалгаагаар, эдгээр төхөөрөмжүүд нь нойр эхлэх, дуусах цагийг тодорхойлж, улмаар нойрны үргэлжлэх хугацааг тооцоолохдоо ПСГ-тай харьцуулахад харьцангуй нарийвчлалтай байдаг нь харагджээ. Хуруунд зүүдэг нойр хянах төхөөрөмжүүд (жишээ нь, Oura Ring) нь ПСГ-тай харьцуулахад 95%-иас дээш мэдрэг чанартай, бугуйнд зүүдэг төхөөрөмжүүд ПСГ-тай харьцуулахад 93%-иас дээш мэдрэг чанартай байсан байна. Харин нойрны үе шат, нойрноос сэрэх зэргийг үнэлэхдээ ихэвчлэн төхөөрөмжөөсөө хамаарч өөр өөр байдаг. Зарим өвчтөнд эсрэгээрээ, ухаалаг төхөөрөмжөөр нойроо хянах нь сэтгэл түгшилд хүргэх ба ийм үед эмч нар өвчтөнүүддээ түр завсарлахыг зөвлөх хэрэгтэй.Уг зөвлөмжүүдийн хязгаарлагдмал талуудНойрны эрүүл ахуйн ерөнхий зөвлөмжүүд нь хүн амын олонх эсвэл нойрны хөнгөн хэлбэрийн асуудалтай (жишээ нь, сард хэд хэдэн шөнө унтаж чадахгүй байх) хүмүүст тустай байх ба харин нойрны архаг асуудалтай хүмүүст дээрхи зөвлөмжийг дангаар ашиглахад төдийлөн үр дүнд хүрэхгүй байх боломжтой. Нойр, түүнтэй холбоотой 90 гаруй төрлийн нойрны эмгэг байдаг. Тиймээс нойрны архаг асуудалтай хүмүүст оношийг зөв тавихгүй байснаас үүдэн ерөнхий зөвлөмжүүд үр дүнд хүрдэггүй.Эх сурвалж: NEJM Evidince 2024;3(8)